Pierwotna dyskineza rzęsek (PCD)

Nazwa choroby: Pierwotna dyskineza rzęsek (PCD)
Synonimy: PCD (ang. Primary ciliary dyskinesia); zespół Kartagenera 
OMIM: 242650
ORPHA kod: 98861
ICD-10: Q34.2

Definicja choroby 
Pierwotna dyskineza rzęsek (PCD) należy do ciliopatii, klasy chorób spowodowanych dziedziczną dysfunkcją rzęsek – zakonserwowanych ewolucyjnie organelli występujących na powierzchni komórek eukariotycznych. PCD jest ciliopatią spowodowaną dysfunkcją rzęsek ruchowych i/lub wici. Jej głównymi objawami są częste infekcje górnych i dolnych dróg oddechowych, randomizacja symetrii ciała i niepłodność męska oraz obniżona płodność kobiet. Fizyczną podstawę zaburzeń ruchu rzęsek i wici stanowią defekty elementów ultrastruktury rzęski lub nieprawidłowości w procesie ich składania. 
 

Etiologia. Podłoże genetyczne. Sposób dziedziczenia 
W obrębie rodzin, PCD jest dziedziczona poprzez pojedynczy locus, jednak w populacji PCD jest heterogenną grupą genetycznie uwarunkowanych chorób, których cechą wspólną jest zaburzenie ruchliwości rzęsek. Dziedziczenie PCD w większości rodzin podlega regułom dziedziczenia recesywnego autosomalnego; rzadko występuje dziedziczenie sprzężone z chromosomem X lub dominujące autosomalne. Spośród setek genów związanych z rzęskami (ciliom), mutacje powodujące PCD wykryto w około 50 genach, określanych zbiorczo jako „geny PCD”. Zaangażowanie niektórych z nich w patogenezę PCD jest sporadyczne i opisane zostało w  pojedynczych rodzinach; inne geny leżą u podłoża PCD w dużej liczby rodzin. Analizę podłoża genetycznego PCD utrudnia wysoka heterogenność alleliczna (duża liczba mutacji).

Epidemiologia  
Częstość występowania PCD szacuje się na 1:4 000 do 1:50 000 żywych urodzeń; najczęściej przyjmowaną częstością jest 1:16 000. 

Opis kliniczny  
Objawy PCD są odzwierciedleniem zaburzeń funkcji rzęsek ruchowych występujących w różnych układach organizmu. Defekty ruchu rzęsek na powierzchni komórek nabłonka oddechowego prowadzą do upośledzenia procesu oczyszczania śluzowo-rzęskowego i w efekcie do objawów płucno-oskrzelowych, którym towarzyszą nawracające zapalenia śluzówki nosa, zatok, ucha środkowego i trąbek słuchowych. Nieprawidłowy ruch rzęsek w komórkach węzła zarodkowego w rozwoju embrionalnym prowadzi do randomizacji symetrii ciała, w wyniku której w połowie przypadków występuje odwrócenie trzewi (zespół Kartagenera) – całkowite bądź częściowe; może występować dekstrokardia lub inne wady wrodzona serca związane z anomaliami symetrii ciała. Ze względu na defekty ruchu wici, u mężczyzn obserwuje się brak ruchu lub zmniejszoną ruchliwość plemników (astenozoospermia). Zaburzenia ruchliwości rzęsek w nabłonku jajowodów, wpływające na  transport komórki jajowej, mogą powodować obniżoną płodność kobiet i zwiększone ryzyko ciąży pozamacicznej. U chorych w każdym wieku najczęstszym objawem jest nawracający produktywny kaszel. Choroba manifestuje się już we wczesnym okresie życia; u co najmniej 75% noworodków z PCD w pierwszej dobie po urodzeniu występuje noworodkowy zespół zaburzeń oddychania. Inne charakterystyczne objawy PCD to uporczywy nieżyt nosa (katar), ciężkie przewlekłe zapalenia zatok, wysiękowe zapalenia ucha środkowego oraz umiarkowana przewodzeniowa utrata słuchu. Przewlekłe infekcje dróg oddechowych powodują poszerzenie światła oskrzeli (rozstrzenie); w radiogramach klatki piersiowej widoczne są postępujące zmiany. 
 

Diagnostyka 
Objawy kliniczne nie wystarczają dla postawienia ostatecznej diagnozy i powinny być traktowane jako wskazanie do podjęcia dalszej, ukierunkowanej diagnostyki. Jednoznaczne potwierdzenie wstępnej diagnozy PCD wymaga spełnienia przynajmniej dwa z kryteriów: niskie stężenie tlenku azotu w powietrzu wydychanym z  nosa nNO; nieprawidłowy wynik w analizie funkcji (analiza ruchu rzęsek przy użyciu ultraszybkiej cyfrowej kamery video) lub struktury rzęsek (badanie ultrastruktury rzęsek w transmisyjnym mikroskopie elektronowym lub analiza defektów przy użyciu przeciwciał i mikroskopu immunofluorescencyjnego); znalezienie dwóch patogennych wariantów w genach PCD. Nie ma obecnie żadnego złotego standardu diagnostyki PCD, który w jednym badaniu mógłby potwierdzić lub wykluczyć rozpoznanie choroby.

Leczenie  
Leczenie PCD jest zasadniczo objawowe i ma na celu zapobieganie przewlekłym uszkodzeniom miąższu płuc i rozstrzeniom oskrzeli. Dwie główne metody leczenia to antybiotykoterapia i fizjoterapia klatki piersiowej z drenażem ułożeniowym; należy unikać tłumienia kaszlu, który jest naturalnym mechanizmem oczyszczania dróg oddechowych. Najważniejszymi środkami zapobiegawczymi są minimalizacja narażenia na patogeny układu oddechowego, zanieczyszczenia wewnętrzne i zewnętrzne oraz unikanie palenia. W efektywnym leczeniu najbardziej krytycznych dla pacjenta objawów PCD ze strony układu oddechowego niezmiernie ważne jest wczesne zdiagnozowanie choroby. W diagnostyce różnicowej należy odróżnić PCD od szeregu podobnych zaburzeń, w tym mukowiscydozy, alergii, astmy, niedoboru odporności, wrodzonej choroby serca, asplenii lub polisplenii; podobne do PCD objawy fenotypowe mogą też wynikać z zaburzeń niegenetycznych – obrażeń, infekcji, stanów zapalnych (wtórna dyskineza rzęsek).
 

Szczepienia ochronne
Brak przeciwskazań do szczepień ochronnych.

Rokowanie 
Długość życia jest niezmieniona. Stan pacjenta jest różnorodny i zależy od nasilenia objawów; niezależne życie osoby dorosłej w pełni możliwe. 

Organizacje pacjenckie
Polskie Towarzystwo Dyskinezy Rzęsek

Ważne strony internetowe
https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/genetyka/151755,zespol-dyskinetycznych-rzesek
https://www.ibuk.pl/fiszka/261306/w-gabinecie-lekarza-specjalisty-alergologia-i-pulmonologia-genetyka-w-chorobach-ukladu-oddechowego.html
http://ptdr.pl/
https://oddechzycia.pl/tag/dyskineza-rzesek/
https://www.omim.org/entry/244400
https://www.facebook.com/groups/dyskineza/

Ośrodki eksperckie chorób rzadkich: Instytut Pulmonologii i Chorób Płuc, Rabka
Poradnie Genetyczne
Oddziały pulmonologii dziecięcej

Autor/autorzy opisu 

Ewa Ziętkiewicz, Michał Witt – Instytut Genetyki Człowieka PAN w Poznaniu
 

Data opisu 

30.05.2023
 

Zawarte informacje mają charakter ogólny. Decyzje dotyczące metod i sposobu leczenia podejmuje każdorazowo lekarz leczący pacjenta, w sposób dostosowany indywidualnie do aktualnych potrzeb danego pacjenta, omówiony i prowadzony przez lekarza. Zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2022 r. poz. 1731) lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością.